سامان کەریم:
کودەتایەکی شکستی خواردوو کاری بالێکی نێو سوپای تورکیایە ، بالێک و هیزێکی سیاسی و لە پشتیەوە هێزێکی نێونەتەوەیی کە نێگەران وە توڕەبوو لە هەنگاوە سیاسیەکانی ئەم دواییەی ئوردوگان و حزبەکەی ” دادو وگەشەپێدان”. هەنگاوەکانی ئەم دواییەی کە لەباری زەمەنەوە لەدوای ئیستقالەی داود ئۆغلۆوە دێت وەلەباری سیاسی یەوە ڕووی لە نزیک بونەوە بوولە ڕوسیاو سوریا و میسر… کە بەئاشکرا لەلایەن سەرۆک وەزیرانی تازەوە ڕاگەیەندرا، ئەگەرچی دواتر بڕیک لێی پەشیمان بوە.
کودەتای ئەمجارە لە هەلومەرجێکی سیاسی و مێژوویی تەواو جیاوازدا پیادەکرا، بەبەراورد لە کودەتاکانی دیکە کە ڕوویانداوە لە تورکیادا. ئەمجارە کودەتا لە هەلومەرجێکی جیهانی هێجگار ئالۆزو ڕوو لە ئالوگۆردا پیادەکرا. هەلومەرجێک کە لە باری مێژووییەوە سەرمایەداری جیهان لە قۆناغی بێ سیستەمی دا پەل دەکوتێت. قۆناغێک کە قۆناغی ڕاگوزەرە” ئینتقالی” یە. لەم قۆناغەدا هەموو ووڵاتان و هێزە سیاسیەکان بە دوای توند کردن وفروانکردنەوەی دامێنی نفوزی سیاسی و ناوچەیی یان جیهانی خۆیانەوەن، یان پەل دەکوتن لەنێو بی ئاسۆی سیاسی و نەدۆزینەوەی لەنگەری خۆیان لە نیو ململانێ و کێشەو جەنگەکانی ئەم قۆناغەدا کە بەگشتی لەلایەن جەمسەرە زلهیزەکانی دونیاوە بەڕێوەدەبرێت . مەسەلەی سەرەکی بۆ بورژوازی باڵا دەستی تورکیا لەم هەلومەرجەدا، هەم بەهێزکردن و فراونکردنەوەی پێگەی تورکیا و هەم گۆڕینی شوناسیەتی لە شوناسێکی مۆدێرنی و سکولاری ئەوروپی بۆ شوناسێکی شەرقی نەتەوەچی- ئیسلامی … ڕیرەوێک کە ئێستا بە ڕۆشنی دەرکەوتوە، ئەگەرچی لەسایەی هاتنە خوارەوەی نفوزو پێگەی تورکیادا هاتۆتە دەرەوە، یان زیاتر ئاشکراو بوەو بە شیوەیەکی ناڕاستەوخۆ ڕاگەیەنراوە. تورکیا ئێستا و بەتایبەت دوای ئەم کودەتایە سیاسەت و ئاراستەی زیاتر لەهەر کاتێک ڕوو لە شەرق و دورکەوتنەوەیە لە ڕۆژئاوا… بەڵام هێشتا ئەمە بە تەواوی یەکلانەبۆتەوە…
کودەتای ئەمجارە بەهیچ شیوەیەک ناکریت لە ململانێی نیوان ڕەوتی عیلمانی پشت بەستوو بە سوپا وبالی ئیسلامی سیاسی دەسەڵاتدار سەرنج بدرێت. ئەم ڕوانگەیە هەڵەیە لە باری لێکدانەوەی سیاسی یەوە، لە ڕۆژی یەکەمەوە وەک کۆمێنتێک ئەم ڵیکدانەوە کورتەم ڕاگەیاند. باسی من هاوبەشی ئەفرادو پلەدارەکانی ئەم ڕەوتە نیە کە ئەوە هەمیشە گریمانێکە، بەڵکو باسەکە ئەوەیە کە کێشەو کودەتای ئەمجارە لەو ڕوانگە کلاسیکی یەوە سەرنج نادرێت و راستەوخۆ لە جوارچیوەی سیستەم و پیگەی تورکیا لە گشت ڕۆژهەلاتی ناوەراستدا ڵیکدەدرێتەوە لە چوارچیوەی جیهانی پڕ ئاڵوگۆڕی ئەم قۆناغەدا…. ئەم ڕیرەوە کۆتایی نەهاتوە بەڵام بە توندی دەستی پیکردوە.
باسەکە لێرەدا شیکردنەوەی کۆی هەموو گرێوگوڵ و کێشە ناوخۆیی و دەرەوەییەکانی ووڵاتی تورکیا نیە لە باری سیاسی و ئابورییەوە، کە گەیاندییە ئەم هەلومەرجەو کودەتایەکی لەم چەشنە، بەڵکو بۆ ئەم ووتارە هێندە بەسە کە لە سەرەوەو ئاماژەم پیکردوە.
کودەتا وەک مەترسیەک بۆسەر کۆمەڵگای تورکیاو بۆسەر ئوردوگان و حزبەکەی کۆتایی پێهاتوە.بەلام کاریگەرییەکانی، هێشتا دەرنەکەوتوە وە دەرناکەوێت تا ئەوەی کۆمەڵگای تورکیا دانەمركیتەوەو نەچیتەوە باری ئاسایی …باری ئاسایی مەبەستم کپ بونەوەی ئەم هەلومەرجی کودەتایەیە. لەم نێوەدا ئوردوگان و دەسەڵاتەکەی وەک شێرێکی بریندار کەوتۆتە گیانی کۆمەلگا…هێرشیکی بێ وینەی دەستپێکردوە کە پیدەچیت بەردەوام بیت. هێرشێک کە ڕووی نەک لە لێدان و زیندانیکردنی کودەتاچیەکانە بەتەنها … بەڵکو دیاردەیەک کە دەکرێت ناوی بنێین کودەتای ئوردوگان بەلام ئەمجارە بەسەر کۆمەلگای تورکیادا. کودەتای ئوردوگان لە دوالیکدانەوەداو لەروانگەی بوروژوایی دەسەڵاتدارەوە دەبیتە هۆی فروانکردنەوەی پێگەو نفوزی تورکیا لە ناوچەکەدا…. ئاڕاستەی پێشوو شکستی خوارد. ئاراستەیەک کە لە چوارچیوەی سیاسەتی ئەمریکا لە ناوچەکەدا کایەی دەکرد.
ئوردوگان و حزبەکەی بۆ ئەم ئالوگۆرە پێویستیان بە دوو هەنگاوی سیاسی و کۆمەلایەتی و فەرهەنگی هەیە…. ئیخوانیکردن یان ئیسلامی کردنی دامودەزگانی دەوڵەت بەمانایەک بە حزبیکردنی ئەم دامودەزگایانە بەتایبەت سوپاو پۆلیس و ئاسایش و پەروەردەو خوێندنی بالاو دادوەری… وهەروەها گۆڕینی شوناسی ووڵات لە وولاتێکی سکولارەوە بۆ ووڵاتێکی ناوەرۆک ئیسلامی و بە ڕوالەت سکولار … ئەمە بەجیا لەوەی کە ئەمکارانەو توندکردنەوەی دەسەڵات و زیاتر سەنترالیزەکردنی پێویستی بە گؤڕینی سیستەمی پەرلەمانی هەیە بۆ سەرۆکایەتی….. کودەتای سەربازی ئەو فرسەتەی داوە بە ئۆردوگان و حزبەکەی وەک نوێنەری بورژوایی وتورکیاو دەسەڵاتداری ئێستا کە کودەتای خۆی بکات و دەست بکات بە پراتیکردن و جێبەجێکردنی ئەو هەنگاو وسیاسەتانەی کە پیش کودەتا بۆی نەدەچوە پێش یان بە گران دەکەوت لەسەریان…
پاکردنەوەی دامودەزگاکانی دەوڵەت بەتایبەت لەو سیکتەرانەی کە لەسەرەوە باسکران ودەرکردنی نزیک بە ٥٠ هەزار فەرمانبەر لەو شوێنانە و بەردەوام بون لەسەر ئەم سیاسەتە لە ژیر ناوی پاکردنەوە لە کودەتاچیەکان و ڕەوتی عبداللە گولن ئەو سیاسەتە دابین دەکات کە ئەم دامودەزگایانە ئیخوانی وحزبی بکاتەوە، بە لام ئەم سیاسەتە ڕووی لە پاککردنەوەی ئەم سێکتەرانەیە لە هەموو ئۆپۆزسیۆنی خۆی، ئەگەر نا، ئەوە ناچێتە مێشکی هیچ ئینسانێکی ئاساییەوە کە نزیک بە سێ هەزار دادوەر بەشداربووبن لە کودەتادا یان مامۆستایانی زانکۆو سێکتەری ئاکادیمی … بەهەرحاڵ هەوڵدانە بۆ پاککردنەوەی کۆمەڵی تورکی لە ئۆپۆزسیۆن بە گشتی بەتایبەت لە ماوە کوردتدا بۆ جیبەجێکردنی ئەو سیاسەتانەی سەرەوە… ئەو دوو سیاسەتەی دیکە هەم مسۆگەرکردنی سیستەمی سەرۆکایەتی وهەم گۆڕینی ناوەرۆکی دەستور، پیویستی بە گۆرینی دەستور هەیە… کە لەبەرانبەردا روبەڕوبەڕووی خەڵکی تورکیاو هێزە ئۆپپۆزسیۆنەکان دەبیتەوە… بەگشتی ئەم هەنگاوە کوتوپڕانەی دوای کودەتا نیشانەی ئەوەیە کە ئەم دەسەلاتە پیشتر لە هەوڵدا بوە و لیستی ناوەکانی ئامادە بووە بۆ کارێکی لەم چەشنە و کودەتا بۆتە باشترین دیاری بۆ پیادەکردنیان، لە هەمانکاتدا زەرەرێکی کوشندە دەدات لە باری ئارامی وئاسایشی کۆمەڵی تورکیاو لە دوا جاردا دەبیتە هۆی پێشێوی لیکترازانی کۆمەلایەتی.
.ئوردوگان وەک ڕابەری بێ رکابەری پارتی دادو گەشەپیدان و وەک رابەری بورژوایی تورکیا لە قۆناغەدا، ئامانجی لەم کودەتایەی خۆی یان لەم هەنگاوە سیاسی و ئەمنیی وسەرکوتگەریانەی و ڕاگەیاندنی باری نائاسایی تا ٣ مانگ، بەمانای دوبارە دارشتنەوەی قیافەی دەوڵەتە. دەولەتی تورکیایەک کە ئوردوگان دەیەویت لەم ڕێگایەوە دوبارە سازی بکاتەوە لە دەولەتی پێشووی تورکیا ناچیت. سڕینەوەی شوناسی مۆدیرنی تورکیاو ئەو دریاردەو شوناسەی کە بەکامالییەکان ناسراوە بەتەواوی دەسڕیتەوە…. بەمانای واقعی دەبیت کۆماری دووەمی تورکیا ، ئەگەر ئەم هەنگاوانە جێبەجێبکریت… دەولەتێک بە شوناسی نەتەوەچی و شۆفێنیزمی ئیسلامی لە دایک دەبێت، کە لە ڕاستیدا پیویستی نەک تەنها بە ” دیکتاتۆرێکە” بەلكو بە ” سوڵتانیکە”….بەلام ئەم ئاڵوگۆرە ڕیگری گەورەی دەرەکی وناوخۆی لە بەردەمدایە. بەجیا لە کێشەکانی مەسەلەی ” کورد” و جەنگی تیرۆرو کێشە دەرەکیەکانی و قەیرانی ئابوری و بەتایبەت کە ڕووی لە قوڵ بونەوەیە… بە جیا لە هەموو ئەوانە مەسەلەی سەرەکی چۆنیەتی یەخسیرکردنی چینی کرێکارو سەپاندنی بێ مافی و هەژارییەکی زیاترە بەسەری دا بەتایبەت کە دوبارە سازدانەوەی ئابوری لە ژیر ناوی ” ریفۆرم” و وەلامدانەوە بە قەیرانی قولی ئابوری ئەم ئەرکەی کردۆتە ئەرکێکی فەوری چینی بورژوای تورکیا.
بەڵام ئەم سیاسەتانە لە چوارچیوەی ئالوگۆڕێکی جیوسیاسی دا مەیسەر دەبیت، کە ڕووی لە گؤڕینی ئاراستەی سیاسی تورکیایە لە کۆی چوارچیوەی کێشەو ململانێکانی نێوان جەمسەرە زلهێزەکانی سەرمایەدا لە ناوچەکەو ئاستی جیهانی دا…. ئەمکارەش بۆ تورکیا هێجگار گران دەکەویت ئەگەر نامومکن نەبیت. بەتایبەت کە مەسەلەکانی وەک بوون و نەبوونی تورکیا لە ناتۆ و یەکیتی ئەوروپا دا ڕاستەوخۆ دەکەوێتە بەردەم هەڵبژادەیەکی چارەنوسازەوە.
کۆی کۆسپ و ئاستەنگیەکان هێجگار فراوان و گەورەن لە ئاستی ناوخۆو دەرەوەدا… ئەم کودەتایە کۆسپەکانی گەیاندە ترۆپک و کودەتاکەی ئوردوگانیش ترۆپکەکەی تەقاند… کۆمەلی تورکیا و چینی کرێکاری ئەم وولاتە و ئەحزابە سیاسیەکانی لە بەردەم دووڕیانێکی مێژووی گەورەدان…. گریمانێک بە لیبیایی کردنی تورکیایە، هێزەکانی دژ بەم سیناریۆیە کە لەپێشیانەوە چینی کرێکارە… هێزێکی لاوازن بە گشتی. چینی کریکار لە تورکیادا خاوەنی حزب و ڕێکخراوەی بەتواناو کاریگەری سیاسی نیە و لەمبارەوە تەواو لاوازە… بەلام گریمانەکانی دیکە هاتنە دەرەوەی ئەم چینەو بزوتنەوەکەیەتی بەوێنەی هێزیکی کاریگەری سیاسی و پێشگرتن بەم سینارێۆیە هاوشانی هەموو هێزانەی کە لەگەڵ ئەم بەرەیەن، ئەم گریمانەیە کاری هەرقلی ودەستو بردی پێویستە…لە ڕاستیدا گریمانەیەکیش ئەوەیە کە کودەتاکەی ئوردوگان و دەولەتە تازەکەی لەنگەر بگرێت و لە چوارچیوەی ناوچەکەدا وەک ئەلگۆی نەتەوەچی ئیسلامی مەقبولیەت پەیدا بکاتەوە …. بەتایبەت ئەوروپا و وە ڕوسیا لەمبارەوە خوازیاری جیکەوتنێکی لەم چەشنەیە. ٢٠.٧.٢٠١٦a
